Cơ hội cuối cùng...
Lần đầu tiên có một lãnh đạo Việt Nam xuất hiện trên bìa cover của tạp chí Economist. Mình chia sẻ lại bản dịch từ bài viết gốc của Economist trong tập san tuần cuối tháng 5/2025: The man with a plan for Vietnam.
Từ tàn phá đến thịnh vượng
Năm mươi năm trước, những người Mỹ cuối cùng được di tản khỏi Sài Gòn, để lại một đất nước bị chiến tranh tàn phá và nghèo đói. Ngày nay, Sài Gòn, được đổi tên thành Thành phố Hồ Chí Minh, là một đô thị với hơn 9 triệu dân, tràn ngập những tòa nhà chọc trời và các thương hiệu hào nhoáng.
Bạn có thể nghĩ đây là thời điểm để ăn mừng chiến thắng của Việt Nam: xóa bỏ tình trạng nghèo đói nghiêm trọng; xếp hạng trong top mười quốc gia xuất khẩu sang Mỹ; trở thành trung tâm sản xuất cho các công ty như Apple và Samsung. Thực tế, Việt Nam đang đối mặt với nhiều khó khăn.
Để tránh những vấn đề này—và chứng minh liệu các nền kinh tế mới nổi vẫn có thể gia nhập nhóm các nước phát triển—Việt Nam cần tạo ra một phép màu thứ hai. Nước này phải tìm cách làm giàu mới bất chấp chiến tranh thương mại, và người lãnh đạo cứng rắn phải biến mình thành một nhà cải cách.
Tô Lâm
Người đàn ông đó, Tô Lâm, không hẳn là Margaret Thatcher. Ông vươn lên trở thành lãnh đạo Đảng Cộng sản từ bộ máy an ninh vào năm ngoái sau một cuộc đấu tranh quyền lực. Tuy nhiên, ông nhận ra công thức kinh tế của đất nước sắp không còn hiệu quả. Công thức này được xây dựng từ những năm 1980 qua các cải cách Đổi Mới, mở cửa nền kinh tế cho thương mại và doanh nghiệp tư nhân.
Những thay đổi này, cùng với lao động giá rẻ và ổn định chính trị, đã biến Việt Nam thành một lựa chọn thay thế cho Trung Quốc. Đất nước đã thu hút 230 tỷ USD đầu tư đa quốc gia và trở thành một gã khổng lồ trong lắp ráp điện tử. Các công ty Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc và phương Tây đều vận hành nhà máy tại đây. Trong thập kỷ qua, Việt Nam tăng trưởng với tốc độ trung bình hàng năm 6%, vượt qua cả Ấn Độ và Trung Quốc.
Thách thức từ chiến tranh thương mại
Vấn đề cấp bách là chiến tranh thương mại. Việt Nam xuất khẩu quá giỏi, đến mức hiện có thặng dư thương mại lớn thứ năm với Mỹ. Mối đe dọa áp thuế 46% của Tổng thống Donald Trump có thể được đàm phán giảm: Việt Nam đã khéo léo đưa ra nhiều ưu đãi để làm hài lòng tổng thống và đồng minh, bao gồm thỏa thuận với SpaceX và mua máy bay Boeing. Vào ngày 21 tháng 5, Eric Trump, con trai tổng thống, đã khởi công một khu nghỉ dưỡng Trump tại Việt Nam, được ông mô tả là sẽ “khiến mọi người kinh ngạc”.
Nhưng ngay cả khi thuế giảm, đó vẫn là cơn ác mộng với Việt Nam. Nước này đã mất dần lợi thế cạnh tranh khi tiền lương công nhân tăng cao hơn so với Ấn Độ, Indonesia và Thái Lan. Nếu Mỹ, như một phần của thỏa thuận, gây áp lực buộc Việt Nam loại bỏ vốn, công nghệ và nguyên liệu từ Trung Quốc, điều này sẽ làm xáo trộn chiến lược cân bằng địa chính trị mà Việt Nam đã thực hiện rất tốt.
Như nhiều quốc gia châu Á, Việt Nam muốn duy trì thế trung lập giữa một nước Mỹ không đáng tin cậy và một Trung Quốc hay bắt nạt, vốn dù là đồng minh cộng sản nhưng từ lâu đã là đối thủ và hiện tranh chấp vùng biển và đảo với Việt Nam. Cuộc khủng hoảng thương mại và địa chính trị diễn ra khi dân số đang già đi và môi trường bị tàn phá, từ lớp đất mặt mỏng dần ở Đồng bằng sông Cửu Long đến không khí ngột ngạt vì khói than.
Đốt lò
Ông Tô Lâm nổi danh qua chiến dịch chống tham nhũng mang tên “đốt lò”. Giờ đây, ông phải đốt cháy mô hình kinh tế cũ của Việt Nam. Ông đặt ra kỳ vọng lớn lao với tuyên bố về “kỷ nguyên vươn mình của dân tộc” và mục tiêu tăng trưởng hai chữ số trước năm 2030.
Ông cũng đưa ra những thông báo gây chú ý, như tăng ngân sách khoa học và công nghệ gấp bốn lần và đặt mục tiêu kiếm 100 tỷ USD mỗi năm từ ngành bán dẫn vào năm 2050. Nhưng để tránh trì trệ, ông Tô Lâm cần đi xa hơn, đối mặt với những vấn đề cố hữu mà các nước đang phát triển khác cũng gặp phải khi chiến lược xuất khẩu để làm giàu trở nên khó khăn hơn.
Hạn chế
Phép màu tăng trưởng của Việt Nam tập trung xung quanh một vài hướng của mô hình kinh tế hiện đại. Các công ty đa quốc gia lớn điều hành các nhà máy khổng lồ để xuất khẩu, sử dụng lao động địa phương. Nhưng họ chủ yếu mua nguyên liệu đầu vào ở nước ngoài và tạo ra ít tác động lan tỏa cho phần còn lại của nền kinh tế. Đây là lý do tại sao Việt Nam không thể tăng tỷ lệ giá trị gia tăng nội địa trong tỷ trọng hàng hóa xuất khẩu.
Một số ít tập đoàn có mối quan hệ chính trị đang làm mưa làm gió trong nhiều ngành, đặc biệt là bất động sản và ngân hàng. Tuy nhiên, lại không có công ty nào có khả năng cạnh tranh ở phạm vi toàn cầu, bao gồm cả VinFast - công ty đang thua lỗ của Việt Nam muốn bắt chước Tesla, một công ty con của tập đoàn lớn nhất, Vingroup. Trong khi đó, các doanh nghiệp nhà nước ngô nghê vẫn điều hành các ngành công nghiệp từ năng lượng đến viễn thông.
Cải cách
Để lan tỏa sự thịnh vượng, ông Tô Lâm cần phải đảm bảo sân chơi bình đẳng cho các công ty nhỏ hơn và những đơn vị mới gia nhập thị trường. Điều đó có nghĩa là phải xóa bỏ ma trận giấy phép và cho phép tín dụng chảy vào các công ty nhỏ bằng cách xử lý triệt để ngành ngân hàng vốn rất dễ bị tham nhũng.
Nghị quyết mới ban hành trong tháng này bãi bỏ thuế đối với các công ty hộ gia đình và tăng cường bảo vệ pháp lý cho các doanh nhân. Đó là một bước đi đúng hướng, nhưng ông Tô Lâm cũng cần giải phóng các trường đại học để các ý tưởng chảy dễ dàng hơn và các sáng kiến phát triển mạnh mẽ.
Rủi ro và cơ hội
Đây là nơi mọi thứ trở nên rủi ro. Người dân Việt Nam chắc chắn sẽ được hưởng lợi từ một hệ thống chính trị tự do hơn. Nhưng mặc dù điều đó cũng có thể giúp phát triển, Trung Quốc đã cho thấy rằng điều đó có thể không cần thiết - ít nhất là không phải ngay lập tức. Điều quan trọng là phải đối mặt với những nhóm lợi ích thân hữu đang chiếm hữu các nguồn tài nguyên khan hiếm.
Một khởi đầu tốt sẽ là buộc các nhà tài phiệt phải cạnh tranh quốc tế hoặc mất đi sự hỗ trợ của nhà nước, như Hàn Quốc đã làm với các tập đoàn tài phiệt “chaebols” của mình. Các tập đoàn thân hữu này thường được bảo vệ bởi những đồng minh và bạn bè trong bộ máy nhà nước và Đảng Cộng sản.
Đáng khích lệ là ông Tô Lâm đã bắt đầu công cuộc tinh giản bộ máy nhà nước, bao gồm cả việc sa thải 100.000 công chức. Ông cũng đang giảm một nửa số tỉnh trong một quốc gia mà các vùng miền dung dưỡng các phe phái quyền lực trong đảng. Và ông đang bãi bỏ một số bộ. Tất cả những điều này sẽ hiện đại hóa bộ máy quan liêu, nhưng đó cũng là một cách tuyệt vời để tạo ra kẻ thù.
Tiến thoái lưỡng nan
Mối nguy hiểm là, giống như ông Tập Cận Bình ở Trung Quốc, ông Tô Lâm tập trung quyền lực để cải cách hệ thống nhưng đồng thời trong quá trình đó, ông lại dung dưỡng một nền văn hóa sợ hãi và phục tùng mà có thể gây phản tác dụng đến công cuộc cải cách của mình. Nếu ông Tô Lâm thất bại, Việt Nam sẽ mãi mãi bị kẹt lại trong vai trò công xưởng sản xuất giá trị thấp và đánh mất thời cơ.
Nhưng nếu ông thành công, một cuộc đổi mới thứ hai sẽ đưa 100 triệu người Việt Nam vào câu lạc bộ các nước phát triển, tạo ra một con rồng Châu Á mới và giúp Việt Nam giữ vững thế độc lập trước sức ảnh hưởng từ Trung Quốc.
Đây là cơ hội cuối cùng tốt nhất để Việt Nam trở nên giàu trước khi già đi. Định mệnh của Việt Nam nằm trong tay ông Tô Lâm, một nhà cải cách không ai ngờ tới nhưng lại có tầm ảnh hưởng sâu rộng của châu Á.
Lạm bàn
Gần đây, chủ đề về Việt Nam khá thu hút trên diễn đàn kinh tế thế giới. Họ viết về Việt Nam, điều đó thể hiện góc nhìn của họ, việc chúng ta bàn luận họ viết đúng hay sai trên mạng như hiện tại gần như không mang lại giá trị bằng việc khai thác góc nhìn của họ.
Văn phong bên Economist hay Financial Times còn khá mềm, NewYorkTimes viết khó chịu hơn nhiều:
Why Vietnam Ignored Its Own Laws to Fast-Track a Trump Family Golf Complex - NewYorkTimes 25-05-2025
French president’s visit to Vietnam - Financial Times 26-05-2025 Bỏ qua những ẩn ý râu ria, chúng ta có thể thấy được ít nhiều sự chú ý của bên kia bán cầu giành cho nền kinh tế của Việt Nam trong giai đoạn hiện tại! Cơ hội hay rủi ro, phần lớn là do góc nhìn…
Tuy nhiên, nếu có một ngày, đất nước chúng ta hoá rồng thành công, việc bị bêu xấu có chủ đích trên các kênh truyền thông kiểu này có thể diễn ra hàng ngày. Không lẽ, mọi người vẫn cứ phân bua đúng sai một cách ngây ngô như hiện tại ư?